خداوند از عبادت مخلوقاتش بی‎نیاز است،ولی بعضی از ملائکه را در حال عبادت آفرید با اینکه نه خود نیازمند است نه باعث مقام برای ملائکه می‎شود.

پاسخ :

در مورد ملائکه و فرشتگان الهی توجه به دو امر ضروری است:
1. ملائکه از لحاظ درجات و مراتب متفاوتند و به طور کلی بر سه دسته می‎باشند:
الف. ملائکه مجرد از ماده و مادیات و تدبیر اجسام.
ب. ملائکه مجرد از ماده و مادیات و مدبر اجسام.
ج. ملائکه حال و قائم به اجسام.[1]
قسم اول ملائکه مهیمنان‎اند و آنان جز غرقه بودن در بحر احدیت و تحیّر در جلال و جبروت خداوند شأنی ندارند، نه به خود توجّهی دارند نه به دیگران، و قسم دوّم ملائکه جبروت‎اند و شأن آنان وساطت در فیض خداوند می‎باشد و مبدأ موجودات مادی است. و قسم سوم بنام روحانیان یاد می‎شود.[2]
2. از اهم ویژگیهای ملائکه در نزد محققین از اهل حکمت و معرفت تجرد آنان از ماده و مادیات است، آنان از لحاظ وجودی در مرتبه عالی‎تری قرار دارند و با ذات حق مسانخت بیشتری را واجدند، در کلمات امام الکاشفین حضرت علی ـ علیه السلام ـ آمده است، هیچگاه خواب به چشمان ملائکه راه نمی‎یابد و عقول آنان دچار سهو نمی‎شود و سستی بربدنشان عارض نمی‎گردد و غفلت از روی نسیان آنان را فرا نمی‎گیرد.[3] گذشت شب و روز باعث مرگ و میر آنان نمی‎شود.[4] این سخن اشاره واضحی است به اینکه وجود فرشتگان از سنخ وجود مادی نیست و گرنه با داشتن قوای طبیعی عدم عروض حالات مذکور غیرمحتمل است. و برخی از شارحان متعمق نهج البلاغه همین معنا را از کلام حضرت فهمیده‎ است.[5] و مزید بر آن در روایتی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ آمده است: ملائکه نمی‎خورند و نمی‎آشامند و ازدواج نمی‎کنند بلکه با نسیم عرش اله می‎زینند.[6]
متفرع بر تجرد ملائکه از ماده و مادیات اولاً نظامی که آنان در آن می‎زینند متفاوت از این نظام است، قواعد و ضوابط حاکم برجهان ماده حاکم بر جهان مجرّدات نیست، ارتباطات آنان از سنخ نحوه ارتباط با آدمیان نمی‎باشد، اکل و شرب به معنای مصطلح در این جهان آنجا راه ندارد، داد و ستد مرسوم و متداول در این جهان در آن جهان نیست، ثانیا؛ به جهت تجرد، آنان را اشتغال به امری از امر دیگر باز نمی‎دارد در واقع مرتبه نازله از لا یشغلهم سمعٌ عن سمع را آنان واجدند، ثالثاً؛ تکلیف در آن نشأه از سنخ تکلیف معهود میان ما آدمیان نیست، آنان در انجام امور سپرده شده به آنان از سوی خداوند مطاع محض‎اند، و از خود اراده‎ای ندارند،[7] بر فرض ثبوت اختیار آنگونه که متکلمان معتقدند، ملائکه گر چه در انجام اوامر و نواهی خداوند مختارند، اما انگیزه‎ای برای انجام معصیت ندارند چون خداوند شهوت و غضب را نافریده است تا عصیان حق در قلب آنان جلوه‎ای داشته باشد.
بنابراین می‎توان گفت: ملائکه دارای سه قسم عبادتند؛
1. عبادت تکوینی و آن بر دو قسم می‎باشد؛ الف: عبادت تکوینی محض: که در این قسم سایر موجودات اعم از مومن و کافر در این عبادت با ملائکه شریکند و در نهاد خود تسبیح خدا گفته و او را می‎پرستند.
ب. عبادت شبه تکوین: این عبادت دراثر اطاعت ملائکه از اوامر الهی است، هر ملکی برای کاری گماشته شده است، و از خود قدرت و اراده عصیان ندارد. لا یَعصونَ الله ما امرهُم در حق آنان منتفی به انتفای موضوع است، البته این امر منقصی برای آنان محسوب نمی‎شود بلکه چون مرید باراده خداونداند از خود اراده‎ای ندارند.
3. عبادت اختیاری که آنرا از روی عشق و شوق به خداوند انجام می‎دهند، این عبادت اختیاری است، وگرنه تقدیس و تمجید فراوان ائمه از عبادت آنان وجهی نداشت، هر چند نه کمالی را بر آنان می‎افزاید و نه برای خداوند کمالی را می‎آفریند، ولی خداوند را سزاوار عبادت یافته‎اند او را می‎پرستند، این خود نوعی کمال است و در واقع آنان محسوب می‎شود. امام علی ـ علیه السّلام ـ می‎فرماید؛ اشتغال به عبادت پروردگار فرشتگان را از دیگر کارها باز نداشته حقیقت ایمان و معرفت میان آنها و حق پیوند لازم ایجاد کرده است، نعمت یقین آنها را شیدای حق گردانیده که به غیر او هیچ علاقه‎ای ندارند، شیرینی معرفت خدا را چشیده و از جام معرفت پروردگار سیراب شدند، ترس و خوف در ژرفای جان آنان راه یافت، فلذا از فراوانی عبادت قامتشان خمیده است».[8]
در جایی دیگر می‎گوید؛ آنها با مقام و مرتبتی که دارند و از ارزشی که نزد تو برخوردارند آنگونه که تو را دوست دارند و فراوان اطاعت می‎کنند و اندک غفلتی در فرمان تو ندارند اگر آنچه بر آنان پوشیده است، بدانند همه کارهای خود را کوچک و ناچیز می‎شمارند و بر خویش ایراد می‎گیرند و می‎دانند آنگونه که باید تو را عبادت کنند نکرده‎اند و آنگونه که سزاوار توست فرمان نبرده‎اند.[9] البته درجات عبادات آنان بر اساس معرفت و تقرّب آنان تفاوت پیدا می‎کند و اینکه در کلام حضرت علی ـ علیه السّلام ـ آمده است، برخی از آنان همیشه در حال سجود و برخی همیشه درحال رکوع و برخی در حال قیام و تسبیحند.[10] دال بر حصر نیست که آنان کاری جز این ندارند بلکه اشاره به مراتب عبادات آنان است، ساجدیت عالی‎ترین مرتبه از عبادت و از آن ملائکه مقرّبین است و مراتب دیگر عبادت از آن سایر ملائک، باید توجه داشت الفاظ را نباید به معنای ظاهری آن گرفت، چون موجودی که مجرد از جسم وجسمانیات است، سجده کردن و پیشانی برخاک نهادن در حق او متصوّر نیست، این عمل کار ما خاکیان است، و عبادات آنان از سنخی دیگر است.
به هرحال ملائکه در مجموع نظام آفرینش نقش تدبیری دارند، و در عین حال همه آنان عابدند عبادت آنان را از سایر کارها باز نمی‎دارد و عبادت آنان نه از روی تکلیف بلکه از روی عشق است، اما پرسشی در مورد ملائکه مهیمین قابل طرح است آنان که نقش در تدبیر نظام به حسب ظاهر ندارند، حکمت آفرینش آنان چیست؟ پاسخ آن است همانگونه‎ای که هیچ امری جز عشق خداوند به خود و آثارش نمی‎تواند حکمت آفرینش ما را توجیه کند هیچ پاسخی نمی‎تواند وجود آنان را برای ما تفسیر نماید جز عشق خداوند به خود و آثارش، و این عشق است که باعث آفرینش شده و قوام آفرینش به آن است.
فمن العشق تبدء و بالعشق تختم به نحیی و نموت وله الدهر منظم
فاهدموا دار ینکم و استعشقوا ایمانکم

[1] . تفسیر المحیط الاعظم، سید حیدر، آملی، 2/222.
[2] . مفاتیح الغیب، صدر المتالهین، 17/419.
[3] . نهج البلاغه، خ /1.
[4] . نهج البلاغه، خ /91.
[5] . شرح نهج البلاغه، ابن میثم بحرانی، 1/161.
[6] . بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، 56/193.
[7] . ترجمه المیزان، علامه طباطبایی، 19/561.
[8] . نهج البلاغه، خ 91.
[9] . همان، خ 109.
[10] . همان، خ 1.

http://andisheqom.com