شـیـخ ابـوجـعفر طوسی، معروف به (شیخ الطائفه) از ستارگان بسیار درخشان جهان اسلام اسـت در فـقـه و اصول و حدیث و تفسیر و کلام و رجال تالیفات فراوان دارد اهل خراسان است در سـال 385 مـتولد شده و در سال یعنی در سالگی به بغدادمهاجرت کرد و تا پایان عمر در عـراق مـانـد و پس از استادش سید مرتضی علم الهدی،ریاست علمی و فتوائی شیعه به او منتقل گردید.
مدت پنج سال پیش شیخ مفید درس خوانده است سالیان دراز از خدمت شاگرد مبرزشیخ مفید، سـید مرتضی بهره مند شده است استادش سید مرتضی در سال 436درگذشت و او 24 سال دیگر پـس از اسـتـادش در قـیـد حیات بود دوازده سال بعد از سیددر بغداد ماند، ولی بعد به علت یک سـلسله آشوبها که خانه و کاشانه اش به تاراج رفت،به نجف مهاجرت کرد و حوزه علمیه را در آنجا تاسیس کرد و در سال460 در همانجادرگذشت قبرش در نجف معروف است شیخ طوسی کتابی در فقه دارد به نام النهایه که در قدیم الایام کتاب درسی طلا ب بوده است کتاب دیگری دارد به نام المبسوط که فقه را وارد مرحله جدیدی کرده است و در عصر خودش مشروح ترین کتاب فـقـهـی بـوده اسـت کـتـاب دیـگری دارد به نام الخلاف که در آنجا هم آرا فقها اهل سنت را بیان کرده، و هم رای شیعه را شیخ طوسی کتابهای دیگری نیز در فقه دارد، قدما تا حدودیک قرن پـیـش، اگر در فقه شیخ را به طور مطلق می گفتند، ( منظور آنان ) شیخ طوسی بود و اگر شیخان می گفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسی بوده است.
شیخ طوسی یکی از چند چهره معروفی است که در سراسر فقه نامشان برده می شودخاندان شیخ طـوسی تا چند نسل همه از علما و فقها بوده اند پسرش شیخ ابوعلی ملقب به مفید ثانی، فقیه جـلیل القدری است و بنا بر نقل مستدرک (ج 3، ص 498) او کتابی دارد به نام امالی و کتاب النهایه پدرش را نیز شرح کرده است.
مطابق نقل کتاب لؤلؤه البحرین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده اند شیخ ابوعلی فرزندی دارد به نام شیخ ابوالحسن، بعد از پدرش مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل گـردیـد و بنا بر نقل ابن عماد حنبلی در کتاب شذرات الذهب فی اخبار من ذهب (ج 4، ص 126 و 127) در زمان این فرد بزرگ، زاهد و عالم، بوده است عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غیر انبیا روا بود، من بر این مرد صلوات می فرستادم او (پسر شیخ) در سال 540 درگذشته است. [1]
ولادت:
فقیه بزرگوار، محدث کبیر، مفسر نامی، دانشمند پرآوازه، شیخ الطائفه،ابوجعفر محمد بن حسن بـن علی طوسی، در رمضان سال 385 ه ق در شهر طوس خراسان دیده به جهان گشود پس از طی تـحـصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در سال408 ه ق هنگامی که 23 ساله بود، به بغداد عزیمت نمود.
در آن هـنـگـام ریـاسـت مذهب جعفری در زمان غیبت امام زمان (عج) با شیخ بزرگوار و بزرگ پـرچـمـدار شـیعه، محمد بن محمد عکبری بغدادی، معروف به شیخ مفید بود پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار کرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او از محضرش بهره ها برد.
در هـمـیـن زمـان از مـحضر مشایخ دیگر، مانند: حسین بن عبید اللّه غضایری (م 411)، ابن جنید اسکافی (م 381) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز کسب فیض نمود.
وی بـه عـلـت هوش سرشار و ذکاوت فوق العاده اش مورد توجه استادبزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت بدین جهت اکثر اوقات را با شیخ به سر می برد تااینکه در رمضان سال 413 ه ق شیخ مفید بـه جـوار رحـمـت الـهـی شتافت پس از رحلت این مجتهد سترگ شیعه، ریاست مذهب شیعه به دانـاترین و والامقام ترین شاگردش یعنی سید مرتضی علم الهدی (برادر سید رضی، گردآورنده نـهـج الـبـلاغه) رسید بدین خاطر شیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری که از زبان او جاری می گردید، مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت.
سـیـد مرتضی نیز که در او لیاقت و استعداد کامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خـود قـرار داده و او را بـه تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (12 دینار در ماه) برای او تعیین نمود بدین ترتیب شیخ طوسی 23 سال نیز درملازمت آن عالم بزرگوار به سر برد تا اینکه سید در ربیع الاول سال 436ه ق، در سن81 سالگی درگذشت.
بعد از رحلت آیه اللّه سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید در ایـن هـنـگام منزل شیخ در محله کرخ بغداد، پناهگاه و مقصد ومقصود مسلمانان بود جهت درک محضر او علما و دانشمندان بسیاری از سراسرسرزمین اسلامی، قصد بغداد را می نمودند تا افتخار مـجـالـسـت و شـاگردی او را دریابندو از چشمه خروشان علم الهی که بر زبان او جاری می شد، استفاده برند.
بـدینگونه شماره شاگردان وی از فقها و مجتهدین و علما شیعه، به بیش ازسیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علمای اهل سنت نیز از محضر اواستفاده می کردند.
گفتار نجاشی:
نجاشی (متوفی 450 ه ق)، معاصر او در شان شیخ می نویسد:.
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، بزرگی از اصحاب ما، ثقه، عین ازشاگردان استاد ما ابوعبداللّه (مفید) می باشد او تالیفاتی دارد یکی از آنها تهذیب الاحکام و آن کتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار ـ النهایه ـ المفصح (درامامت) ـ مالایسع المکلف الاخلال به کتاب العده (در اصـول فـقـه) ـ کـتـاب الـرجـال مـن روی عن النبی (ص) و عن الائمه (ع) ـ کتاب فهرست کـتـب الـشیعه و اسامی المصنفین ـالمبسوط (درفقه) ـ مقدمه ای درمدخل علم کلام ـ الایحاز (در ارث) ـ مـسـاله فی العمل بخبر الواحد ـ کتاب مایعلل و ما لایعلل ـ کتاب الجمل والعقود ـ تلخیص الـشـافـی (درامـامـت) ـ مـسـالـه فـی الاحوال ـ کتاب التبیان فی تفسیر القرآن ـ شرح المقدمه ـ ریاضه العقول ـ تمهید الاصول، و شرح جمل العلم والعمل. [2]
آثار و تالیفات:
شـیخ آقا بزرگ تهرانی، در مقدمه تفسیر التبیان تالیف شیخ طوسی، از 48کتاب وی نام برده است این کتابها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود:
1 ـ تفسیر قرآن 3 کتاب.
2 ـ فقه و احکام 11 کتاب.
3 ـ اصول فقه2 کتاب.
4 ـ اخبار و احادیث 3 کتاب.
5 ـ رجال و درایه 3 کتاب.
6 ـ کلام و عقائد 16 کتاب.
7 ـ ادعیه و مناجات 5 کتاب.
8 ـ مقتل و تاریخ 2 کتاب.
9 ـ پاسخ مسائل 3 کتاب. [3]
برخی از عناوین کتابها به این قرار می باشد:.
النهایه ـ الخلاف ـ المبسوط ـ عده الاصول ـ تفسیر التبیان ـ تلخیص الشافی ـالغیبه ـ الفهرست ـ رجال ـ مصباح المتهجد و.
1 ـ الـنـهـایـه: این کتاب که یکی از نخستین آثار شیخ است وی فتاوای خود را درمسائل فقهی به عـبـارات و روایات نوشته و مسائلی را که درباره آن روایت یا حدیثی نیافته است متعرض نگردیده است این کتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود.
2 ـ المبسوط: بر خلاف نهایه، اگر چه کتابی است فقهی، ولی در آن شیخ اجتهادنموده و مسائل را بـا دیـد کلامی و اصولی بررسی کرده و فتوا داده است این کتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از کتابهای دیگر شیخ این کتابها را می توان نام برد:.
3 ـ الخلاف: در این کتاب مباحث اخلاقی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگوکرده است.
مـفـصـح (در امـامت)، لایسع المکلف الاخلال به (در اصول)، عده الاصول (در علم اصول)، الرجال که نام رجالی است که از اصحاب پیامبر اکرم (ص) و یاران ائمه معصومین (ع) روایـت کرده اند فهرست که فهرست کتب شیعه ونام مؤلفان آنها می باشد مقدمه در علم کـلام، ایـجاز در فرائض رساله، مساله درعمل به خبر واحد رساله مایعلل و مالایعلل، کـتاب ریاض العقول که شرح مقدمه و در علم کلام است تمهید الاصول که شرح جمل الـعـلم و العمل سید مرتضی علم الهدی است کتاب جمل العلم و العمل، کتابهای عقود و تلخیص الشافی درامامت کتاب التبیان در تفسیر قرآن تفسیر التبیان در20 مجلد قرار دارد ایـن کـتـاب در سـالـیـان اخـیـر بـه صـورت 10 مـجلد به چاپ رسیده است این تفسیر نخستین تـفـسیراستدلالی شیعه است زیرا قبل از آن کتابهای تفسیری شیعه همگی روائی (یعنی مجموعه روایات و احادیث پیرامون آیات) بودند.
ایـن ابـتـکار شیخ، بعدها پی گیری شد و بدین ترتیب یک سری از ارزشمندترین تفاسیر استدلالی شـیـعـه بـه وجود آمد از جمله تفسیر مجمع البیان طبرسی در 10جلد، تفسیر گازر، تفسیر المنهج، تفسیر خلاصه المنهج، تفسیر ابوالفتوح رازی واخیرا تفسیر المیزان و تفسیر نمونه و دهها تـفـسـیر دیگر که ما در کتاب طبقات مفسران شیعه در مجلدات پنجگانه شرح و تفیل آنها را داده ایم.
دیگر کتابهای شیخ عبارتند از:
رساله در تحریم فقاع (آب جو).
مسائل دمشقیه (که دوازده مساله است).
مسائل حلبیه.
مسائل حائریه.
مسائل الیاسیه (که صد مساله است).
مسائل جیلانیه (که 24 مساله است).
مسائل در فرق میان نبی و امام.
رساله نقض بر ابن شاذان.
رساله مختصر (در ادعیه و مناسک حج).
رساله مسائل ابن براج.
کـتـاب مـختصر مصباح المجتهد (در ادعیه که همانند مفاتیح الجنان ثقه المحدثین شیخ عباس قمی رایج بین مردم بوده است).
کتاب انس التوحید (در ادعیه).
کتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد.
کتاب مختصر المصباح.
کتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی.
کتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش کربلا).
کتاب اختیار الرجال کشی.
کتاب مجالس (در اخبار و احادیث).
کتاب هدایه المسترشد و بصیره المتعبد.
کتابی در اصول و عقاید و کلام.
مسائل رازیه در وعید.
مسائل فارسیه (در آیات قرآن).
و کتاب الغیبه که در مورد زندگانی حضرت ولی عصر بقیه اللّه الاعظم نوشته شده است و یکی از مـحـکم ترین و استدلالی ترین کتب شیعه تا زمان خود شیخ و حتی امروز می باشد در این کتاب به تـمـامی سؤالات و اشکالات مخالفین در مورد غیبت،تولد و طول عمر حضرت مهدی (عج) پاسخ داده شده است این کتاب در سالهای اخیر به فارسی ترجمه شده است، ولی اینک نایاب می باشد.
مقام و موقعیت شیخ طوسی:
شـیـخ مفید که استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید شیخ طوسی نیز اکثر کتب خود را در عـلم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تـفـسـیر قرآن را با مشربهای عقیدتی وفکری گوناگونی عرضه بدارند بدین ترتیب پس از شیخ، تـفـاسـیـری بـا مـشـربهای فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.
یـکـی دیـگـر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت واستنتاج از مسائل کلامی آنان می باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت درکتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیـگـران بود تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیرابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورداختلاف و یا انکار شیعیان می باشد، در متن خود آوردند کـه اخـیـرا عـالـم وارسـته ومجاهد، علا مه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجرویها رایافته و آنها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می باشد. [4]
مجتهدی که مرجعیت مجتهدان را داشت:
از خـصـوصـیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه راتحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوریکه هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابرآرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نـمـایـنـد الـبـتـه ایـن مـسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فـقـهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زنـدگـی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل مـی نمایددر درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سالها بعد از وی با وجودانبوه دانـشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او راتحت الشعاع خود قرار دهد در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهورخواجه نصیر الدین طوسی (متوفی 672) و علا مه بی مانند حسن بن یوسف مطهرحلی (متوفی 726)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کـلامـی وی را نـداشـت در تـفـسـیرقرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی (متوفی 548) هـیـچ کـتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است مجمع البیان نیز همچنانکه مؤلفش گوید، ازدریای بی کران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است.
در فـقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خـود رای و نـظـری ابـراز نـمـی داشتند تا اینکه محمد بن ادریس حلی (متوفی 598) برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی ازحالت رکود موجود و وضع یکنواخت بیرون آورد.
وفات:
شـیخ بزرگوار ما در شب دوشنبه بیست و دوم ماه محرم سال چهارصد وشصت به رحمت ایزدی پـیـوست در نجف اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شداکنون خانه او مسجد شده است بدین تـرتـیـب جهان اسلام یکی از بزرگترین ونامورترین فقیهان خود را از دست داد شخصیتی که در تـاریخ کمتر به نظیر او درجامعیت برخورده ایم و هنوز فقهای ما از پرتو وجود او برخوردار هستند. [5]
[1] . نـگـارش و تـهـیـه این مقاله، توسط آقای جهانشاه دارستانی دانشجوی دانشگاه علم و صنعت گروه 88صورت گرفته است .
[2] . رجال نجاشی، ص 403، چاپ جامعه مدرسین قم .
[3] . مقدمه التبیان، تالیف حاج آقا بزرگ تهرانی .
[4] . یادنامه هزاره شیخ طوسی، تالیف علی دوانی، مقدمه .
[5] . مقاله شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از مقدمه ترجمه الغیبه شیخ طوسی (به نام تحفه قدسی) . |
| عقیقی بخشایشی - تلخیص از کتاب فقهای نامدار شیعه، ص 70
منبع : http://www.andisheqom.com |
