شیخ طبرسی تفسیرخود را در مدت هفت سال و با اقتباس از تفسیر«التبیان» اثر شیخ طوسی، تدوین کرد و هر یک از فنون مختلف قرآنی را به صورت جدا از هم و در قالبی منظم و مرتب بیان نمود. این نظم خاص سبب گردید که دانشمندان شیعه و سنّی، آن تفسیر را بر بسیاری از تفاسیر دیگر برتری داده، آن را مورد ستایش قرار دهند. [20]
مجمع البیان در ده جلد تدوین و در پنج مجلد چاپ شده است. این کتاب با مقدمه‌ای مفید آغاز شده و موضوعاتی در هفت فن به قرار ذیل در آن مطرح شده است: تعداد آیات قرآن و ثمره آشنایی با آن، ذکر اسامی قرّاء مشهور قرآن و نظرات آنان، تعریف تفسیر، تأویل و معنی، نامهای قرآن و معانی آن، یادی از علوم قرآن و مسائل مربوط به آن و کتابهایی که در مورد آن تألیف شده است، احادیث مشهور پیرامون فضیلت قرآن و اهل آن و بیان آنچه که برای قاری قرآن نیکوست (چون زیبا خواندن الفاظ قرآن).
او در پایه‌ای از موارد به دنبال معنی آیات و به منظور توضیح بیشتر، به مطلبی اشاره و آن موضوع را با عنوان «فصل» مشخص می‌کند. عناوینی چون تقوا، خصوصیت هدایت و هدی، توبه و شرایط آن، اخلاص، نام محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و بالاخره چکیده‌ای از پندها و حکمتهای لقمان حکیم نمونه‌هایی از این فصلها می‌باشد. همچنین احادیث و روایات بسیاری در این تفسیر وجود دارد که تعداد آن بیش از هزار و سیصد حدیث است.
ب. «الکافی الشافی» گزیده‌ای از الکشّاف
علامه طبرسی پس از تألیف مجمع البیان ـ که به تفسیر کبیر شهرت یافت ـ به تفسیر کشّاف، اثر جار الله زمخشری برخورد و به دلیل جذابیت و هنرنمایی موجود در آن، به تلخیص آن کتاب اهتمام ورزید. او معانی نو و بدیع و الفاظ نیکویی را که در نوع خود بی‌همتا بود از این تفسیر گلچین کرد و آن را در یک جلد تألیف نمود و نام این تفسیر گزیده و مختصر را «الکافی الشافی» نهاد. [21] این کتاب در آثار برخی از شرح حال نویسان به «الوجیز» تعبیر شده است. [22] چون نسبت به مجمع البیان و تفسیر دیگر علامه، موسوم به جوامع الجامع دارای حجم کوچکی بوده است.
ج. جوامع الجامع، تفسیر وسیط
این کتاب پس از مجمع البیان از معروف‌ترین آثار علامه طبرسی است که در مدّت یک سال (از ماه صفر 542 تا محرم 543 ق.) و پس از اتمام دو تفسیر گذشته تألیف شده است. [23] در این تفسیر گزیده گویی شیوه مفسر است و او کوشیده تا مطالب مهم و برجسته و لطایف آن دو کتاب را گردآوری کرده، از برخی مطالب آن دو تفسیر کبیر و الوجیز صرف نظر نماید. همچنین حسن ابتکار و لطف تعبیری که در بیان دقایق آیات و کیفیت توجیه آن به کار رفته و استفاده‌ای که از کشّاف زمخشری شده، باعث شد که این تفسیر از مجمع البیان ممتاز گردد. [24] علامه، جوامع الجامع را به دلیل کمی حجم و فزونی فوایدش، وسیط نیز نامیده است.[25]
بیشتر مطالب تفسیر جوامع الجامع از کشّاف زمخشری اقتباس شده است. در پاره‌ای از موارد نیز مطالبی از تفسیر مجمع البیان خود را نقل کرده است. این تفسیر در مقایسه با کشاف امتیازاتی دارد؛ همچون اختصار و حذف زواید و مطالب غیر ضروری، نقل روایاتی از طرق شیعه که گاهی با تفسیر صاحب کشاف موافق و در بسیاری از مواضع با آن مخالف است و بیان آراء کلامی شیعه امامیه در مواردی که با دیدگاه معتزله موافق نیست یا نظر شخصی طبرسی در تفسیر آیه با نظر زمخشری مخالف است که در این صورت طبرسی از نظر صاحب کشاف عدول نموده و آنچه را خود حق می‌دانسته ذکر کرده است. [26]
بر قله فقاهت
علم فقه که فن استخراج و استنباط احکام از مدارک آن چون کتاب، سنت، اجماع و عقل می‌باشد از جمله دانشهای دقیقی است که شیخ در آن صاحبنظر بود. علمای بزرگ و شرح حال نگاران، از وی به عنوان مجتهد و فقیهی بزرگوار یاد کرده‌اند. [27] طبرسی با عنایت به وجود بیش از پانصد آیه قرآن که بر احکام عبادات و معاملات اشارت دارد به طرح موضوعات فقهی در دو تفسیر کبیر و وسیط خود پرداخته است. او نخست اقوالِ فِرَق مختلف اسلامی رابیان کرده، پس از شرح دیدگاه شیعه، نظر خود را به گونه فتوا اظهار می‌کند. بسیاری از فقهای بزرگ شیعه نظرات او را مورد اشاره قرار داده‌اند که می‌توان به برخی از عناوین دیدگاههای فقهی او اشاره کرد:
کبیره بودن تمام گناهان،[28] معنای شرعی تیمم،[29] مستحب بودن استعاذه در نماز و غیرآن،[30] ارکان و واجبات حج و عمره،[31] حکم صورتی که بین دو بینه در موردی تعارض واقع می‌شود،[32] خمس،[33] قبض در رهن،[34] دین مفلس،[35] حکم دیون در صورت فوت بدهکار،[36] شفعه،[37] حکم ربا،[38] جزیه نگرفتن از صابئین،[39] حکم وقف بر کافر،[40] جواز وصیت بر شخص ذمی،[41] صید و ذباحه،[42] رضاع،[43] خلع و مبارات،[44] مراد از خوف شقاق[45].
وفات
امام مفسران، امین الاسلام طبرسی پس از هفتاد و نه (یا هشتاد) سال زندگی با برکت و سراسر خدمت به اسلام و مردم، شبانگاه روز نهم ذیحجه سال 548 ق. در شب عید قربان در شهر سبزوار به دیار حق شتافت و جهان اسلام را در عزایش سیه پوش ساخته، در سوگ نشاند. [46] برخی از نویسندگان اسلامی شیخ طبرسی را به عنوان «شهید» یاد کرده‌اند. [47]
وسیله سم به شهادت رسیده است. در مقابل، گروهی نیز با توجه به همزمان بودن رحلت شیخ با فتنه طائفه وغُز،[48] به شهادت ایشان به دست این گروه شورشی اشاره کرده‌اند. [49]
پیکر پاک علامه از سبزوار به مشهد مقدس انتقال یافت و در نزدیکی حرم مطهر امام رضا ـ علیه السّلام ـ در محلی به نام قبرستان قتلگاه به خاک سپرده شد. [50] آرامگاه او که در ابتدای خیابان طبرسی واقع شده، از آغاز، محل زیارت مؤمنان بوده است و در سال 1370 به موجب طرح توسعه اطراف حرم، به داخل باغ رضوان انتقال داده شد. [51]

[1] . طبرسی و مجمع البیان، حسین کریمان، ج 1، ص 207.
[2] . مجالس المؤمنین، قاضی نور الله شوشتری، ص 202؛ امل الامل، حر عاملی، ج 2، ص 216.
[3] . تاریخ بیهق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی، ص 242.
[4] . ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ج 4، ص 357؛ اعیان الشیعه، محسن امین عاملی، ج 8، ص 398.
[5] . رک: تاریخ بیهقی، تعلیقات آقای احمد بهمنیار، ص 353؛ طبرسی و مجمع البیان، ج 1، ص 172.
[6] . تاریخ بیهقی در سال 565 ق. تألیف شده است.
[7] . تاریخ بیهق، ص 242. (شایان ذکر آنکه در سال 565 ه‍ . ق تألیف شده است).
[8] . البلدان، احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، ص 38.
[9] . روضات الجنات، میرزا محمد باقر خوانساری، ج 1، ص 64، به نقل از میرزا عبدالله افندی، شاگرد مرحوم مجلسی.
[10] . نزهه القلوب، حمدالله مستوفی، ص 68.
[11] . تاریخ بیهق، ص 242.
[12] . امین الدین و امین الاسلام از القاب فضل بن حسن طبرسی است.
[13] . ریاض العلماء، ج 4، ص 357؛ مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 487؛ طبرسی و مجمع البیان، ج 1، ص 300، مفاخر الاسلام، علی دوانی، ج 3، ص 412.
[14] . تاریخ بیهق، ص 242.
[15] . همان.
[16] . ریاض العلماء، ج 4، ص 341 و 342، مقابس الانوار، شیخ اسدالله تستری، ص 14؛ روضات الجنات، ج 5، ص 357؛ طبرسی و مجمع البیان، ج 1، ص 313.
[17] . معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 315، امل الامل، ج 2، ص 216؛ بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 1، ص 30؛ کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج 2، ص 1602؛ ایضاح المکنون، اسماعی باشابغدادی، ج 2، ص 433، الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، ج 2، ص 41؛ منتهی المقال، ابوعلی حائری، ص 241؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، ج 8، ص 66؛ طبقات اعلام الشیعه (قرن سادس)، آقا بزرگ تهرانی، ص 217؛ روضات الجنات، ج 5، ص 361.
[18] . مجمع البیان، امین الاسلام طبرسی، ج 1، ص 10.
[19] . ریاض العلماء، ج 2، ص 358؛ روضات الجنات، ج 5، ص 362؛ مستدرک الوسائل، ج 3، ص 487، در ضمن نمونه همین ماجرا به مولا فتح الله کاشانی نویسنده تفسیر منهج الصادقین (متوفی 988 ق.) نیز نسبت داده شده است. ر. ک: روضات الجنات، همان.
[20] . طبرسی و مجمع البیان، ج 2، ص 42، نویسنده در این کتاب صفحاتی را به مقایسه این دو تفسیر اختصاص داده است.
[21] . جوامع الجامع (به تصحیح ابوالقاسم گرجی)؛ امین الاسلام طبرسی، ج 1، ص 2.
[22] .منتهی المقال، ص 24؛ امل الامل، ج 2، ص 216؛ نقد الرجال، سید مصطفی تفرشی، ص 266.
[23] . الذریعه، ج 5، ص 248؛ المستدرک علی معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، ص 545.
[24] . طبرسی و مجمع البیان، ج 1، ص 280.
[25] . جوامع الجامع (به تصحیح ابوالقاسم گرجی) ، ج 1، ص 3؛ برخی به جای جوامع الجامع، از الوسیط یاد کرده‌اند. ر. ک: بحارالانوار، ج 102، ص26؛ نقد الرجال، ص266.
[26] . جوامع الجامع ( به تصحیح ابوالقاسم گرجی)، مقدمه مصحح، ص 19.
[27] . روضات الجنات، ج 5، ص 357؛ مجالس المؤمنین، ج 1، ص 490.
[28] . مسالک الافهام، شهید ثانی، ج 2، ص 321؛ الحدائق الناظره، شیخ یوسف بحرانی، ج 10، ص 51.
[29] . الحدائق الناظره، ج 4، ص 244.
[30] . همان، ج 8، ص 161.
[31] . همان، ج 16، ص 157؛ ج 17، ص 8، 59، 277، 292 و 304.
[32] . جواهر الکلام، محمد حسن نجفی، ج 40، ص 422.
[33] . کتاب الخمس، شیخ مرتضی انصاری، ص 74 و 297.
[34] . الحدائق الناظره، ج 20، ص 224.
[35] . جواهر الکلام، ج 25، ص 321 و 322.
[36] . الحدائق الناظره، ج 20، ص 164.
[37] . مسالک الافهام، ج 2، ص 226.
[38] . جواهر الکلام، ج 23، ص 298.
[39] . الحدائق الناظره، ج 24، ص 23.
[40] . همان، ج 22، ص 193 و 195.
[41] . همان، ص 523.
[42] .جواهر الکلام، ج 36، ص 142.
[43] . ضوابط الرضاع، محقق داماد، ص 30؛ شرح لمعه: شهید ثانی، ج 5، ص 165 : کتاب النکاح، شیخ انصاری، ص 321 و 339.
[44] . الحدائق الناظره، ج 26، ص579 و 605.
[45] . همان، ج 24، ص 625.
[46] . تاریخ بیهق، ص 242؛ ریحانه الادب، ج 21؛ امل الامل، ج 2، ص 216.
[47] . ریاض العلماء، ج 4، ص 340، روضات الجنات، ج 5، ص 357.
[48] . طایفه غز مرکب از ترکمانان چادرنشین بودند که در سرزمین بلخ و ناحیه ختلان زندگی می‌کردند و در جنگ با سلطان سنجر، سپاهش را منهدم ساختند و سپس قتل و غارت را در تمام شهرهای خراسان آغاز کردند و ظلم و جور و ریختن خونها را شدت بخشیدند. آتش زدن کتابخانه‌های بسیار، انهدام مساجد و کشته شدن عالمان دین نتیجه این فتنه بود. (ر. ک: الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج 7، ص 99، 101 راحه الصدور، محمد بن علی بن سلیمان راوندی ص 167، 183.
[49] . مکتب اسلام، ش 10، سال اول، ص 67.
[50] . تاریخ بیهق، ص 242؛ ریاض العلماء، ج 4، ص 345؛ قتلگاه را همان محل شهادت امام رضا ـ علیه السّلام ـ دانسته‌اند. گروهی از نویسندگان، غسلگاه (مکانی که امام رضا ـ علیه السّلام ـ را در آن غسل داده‌اند) را مدفن طبرسی معرفی کرده‌اند. البته چون از قدیم قبرستان قتلگاه را غسلگاه می‌نامیدند و بعد از این در محاورات به قتلگاه تبدیل شده است می‌توان این امر را دور از حقیقت نزدیک دانست زیرا وسعت باغ حمید بن قحطبه که امام ـ علیه السّلام ـ را در آنجا به شهادت رسانیده‌اند در حدود یک میل در یک میل نوشته‌اند و احتمال می‌رود که امام را در گوشه‌ای از آن باغ غسل داده باشند و بعد مردم، آنجا را به همین نام از یکدیگر نقل کرده‌اند. ر. ک: مراقدالمعارف، محمد حرز الدین، ج 1، ص 415؛ تاریخ آستان قدس رضوی، عزیز الله عطاردی، ج 1، ص 260.
[51] . روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 3660، ص 4.

منبع : اندیشه قم